پرسش:  

آخرین نایب امام زمان (ع) در چه سالی دار فانی را وداع گفت و محل دفنش کجاست؟ اولین مرجع تقلید شیعیان چه کسی بود و در چه سالی مرجعیت ایشان شروع شد؟

پاسخ:

امام زمان (ع) در سال 255هجری قمری در شهر سامرا متولد شد. پدر گرامیشان، امام حسن عسگری (ع) در سال 260هجری قمری به شهادت رسیدند و غیبت صغری امام دوازدهم (ع) از این تاریخ شروع شد. در این غیبت، چهار وکیل و نماینده عهده دار کارهای ایشان و ارتباط بین مردم و امام (ع) گردیدند:
آخرین نایب امام ابوالحسن علی بن محمد سمری از یاران باوفای امام حسن عسکری (ع) و اهل بغداد بود که از سال 326هجری قمری تا 329 هجری قمری عهده دار وکالت امام دوازدهم (ع) شد.⁽¹⁾ پس از انجام وظیفه در نیمه ماه شعبان سال 329 هجری قمری در بغداد وفات نمود. آرامگاه او که مأوی وپناهگاه عامه و خاصه شده در شهر بغداد در خیابان خلنجی، کنار رودخانه ابی عتاب، واقع است.⁽²⁾
بعد از وفات علی بن محمد سمری، دوره غیبت کبری آغاز و تاکنون ادامه دارد. این دوره که به «دوره سوم (ادوار فقهی( و عصر آغاز اجتهاد» شهرت دارد مقارن با آغاز غیبت کبری است.

ادوار فقهی دوره های زیادی دارد که دوره سوم آن با ابن عقیل عمانی و ابن جنبد اسکافی آغاز شد و نزدیک یک قرن و نیم دوام یافت و در زمان شیخ مفید متوفای 413هجری قمری و شاگرد او، سید مرتضی متوفای 436هجری قمری قوت گرفت.
در این دوره علم فقه بصورت اجتهادی در آمد و به برکت علم اصول رونق گرفت و برای اولین بار بدست دانشمندان شیعه امامیه مسایل فقهی از نصوص استخراج و تحقیق و تنقیح شد و فروعی که فاقد نص بود، از اصول کلی استنباط گردید. لذا این دوره به طور مطلق دوره اجتهاد نام گرفت.⁽³⁾
در زمان غیبت کبری، نیاز شیعه در امر استنباط احکام حوادث واقعه رو به ازدیاد گذاشت، زیرا نه دسترسی به امام بود و نه نایبان آنها. و هر چه از زمان آنها فاصله شد و تنوع پدیده ها و رویدادها و مسایل نوین بیشتر می شد، نیاز آنها به اجتهاد بیشتر احساس می گشت.
در این ایام، نخستین کسی که مسایل اصولی و بحث های اجتهادی را به گونه علمی و فنی مطرح و تدوین نمود، مجتهد بزرگ و فقیه نوپرداز، ابومحمد حسین بن علی عمانی معروف به ابن عقیل، متوفای 329 هجری قمری است.⁽⁴⁾معاصر او علی بن بابویه قمی متوفای 329 هجری قمری و بعد از او ابن جنید اسکافی که از اساتید شیخ مفید (ره) است و به سال 381 هجری قمری در گذشت. شیخ مفید، متکلم و فقیه که در سال 413هجری قمری وفات یافت یکی از چهره های بسیار درخشان شیعه در جهان اسلام به حساب می آید. سید مرتضی معروف به علم الهدی متوفای 436 هجری قمری نیز فقیه و متکلم شیعی بود. شیخ طوسی، ابن برّاج، ابوالصلاح حلبی و... از دیگر فقیهان نامدار شیعه این عصر به حساب می آیند.⁽⁵⁾
ابوعلی محمد بن ابی بکر بن سهیل بن بیزان (کاتب) نیز از محدثان ایرانی تبار امامی مذهب، معروف به اسکافی، یکی از دیگر فقهای این قرن است که در 336 هجری قمری وفات کرد. ابن همام اسکافی در عصر خود به عنوان یکی از بزرگترین محدثان بغداد شناخته می شده است. چنانکه نجاشی و طوسی او را با عناوین «شیخ اصحابنا و متقدمهم» و «جلیل القدر» تمجید و امانت وی را در نقل حدیث مورد تاکید قرار داده اند. او به عنوان یک عالم برجسته امامی در بخش عمده ای از دوره غیبت صغری و در زمان مقارن با ایام نواب چهارگانه امام دوازدهم (ع) توانست در موقعیت های حساس به تبیین مبانی اعتقادی و سیاسی امامیه بپردازد. رابطه نزدیک اسکافی با محمد بن عثمان عمری (یکی از نواب اربعه امام (ع)) قابل ذکر می باشد. کتابهای الانوار فی تاریخ الائمه (ع)، المزار و التمحیص به او نسبت داده شده است.⁽⁶⁾ ظاهرا وی جزو اولین مجتهدین دوره غیبت کبری است.
بنابراین در تاریخچه فقه و فقهاء از هشت دوره نام برده می شود. که دوره سوم آن (آغاز عصر اجتهاد) همزمان با شروع غیبت کبری است. از علمای معروف آن زمان می توان به ابن عقیل عمانی، ابن جنید اسکافی، شیخ مفید، سید مرتضی، شیخ طوسی، ابن همام اسکافی و... اشاره نمود. با مراجعه به ادوار فقهی، عنوان «اولین مرجع تقلید شیعیان» ذکر نگردید و کاملا مشخص نیست که چه کسی اولین مرجع شیعیان محسوب می شود. بر اساس منابع رجالی و تاریخی افراد نام برده شده بزرگترین علما بودند که مردم به آنها مراجعه می نمودند از این رو مرجعیت آنان در مقطعی محرز بوده است.

1. شهید محمد صدر، تاریخ الغیبه الصغری، مکتبه الرسول الاعظم، دوم، 1400 ق ، ص 412.
2. طوسی، الغیبه، موسسه المعارف الاسلامیه، قم، اول، 1411 ق ، ص 393.
3. ابوالقاسم گرجی، تاریخ فقه و فقهاء، تهران، سمت، اول، 1379، چ اول، ص 140.
4. ابراهیم جناتی، ادوار اجتهاد، تهران، موسسه کیهان، اول، 1372، ص 229.
5. شهید مطهری، مجموعه آثار، ج 20، صدرا، تهران، دوم، 1378، ص 70.
6. دایره المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، اول، 1372، ج 5،ص 121.